Gazel

• Divan şiirinin en yaygın nazım biçimidir.
• Beyit sayısı 5-15 arasındadır. Beyit sayısı 15’i geçen gazellere gazelimutavvel denir. Ahmedi ve Nesimi’nin uzun gazelleri vardır.
• Gazelin ilk beyti kendi arasında kafiyelidir, buna musarra ya da mukaffa beyit denir.
• Uyak şeması: aa-ba-ca-da… şeklindedir.
• Konusu aşk, şarap, eğlence, kadın güzelliğidir.
• İlk beytine matla, son beytine makta denir.
• Matladan sonra gelen beyte hüsnümatla,
• Maktadan önce gelen beyte hüsnümakta denir.
• Şair son iki beyitten birinde mahlasını kullanır. (Şairlerin şiirlerde kullandıkları takma ada mahlas denir.)
• Gazelin en güzel beytine şah beyit ya da beytül gazel denir.
• Yekahenk gazel, beyitleri arasında konu bütünlüğü olan gazellerdir.
• Yekavaz gazel, bütün beyitleri aynı güzellikte olan, beyitleri arasında konu birliği olamayan gazellerdir.
• Musammat gazel, dize ortalarında iç kafiye bulunan gazellerdir. Kafiyeli yerlerden bölünerek beyit, dörtlüğe dönüşür.

 Musammat gazel örneği:

“Değildim ben sana mail/ sen ettin aklımı zail

Bana ta’neyleyen gafil/ seni gör geç utanmaz mı”

Müşterek gazel, iki şairin birlikte yazdıkları gazellerdir.

Müraca’a gazel, dedim-dedi biçiminde yazılan gazellerdir.

Müstezat gazel, her dizesinden sonra aynı aruz kalıbının kısaltılmışı ile yazılmış bir dizenin yer aldığı gazeldir. Kısa dizeye "ziyade" denir.

                      Konusuna Göre Gazeller

Âşıkâne gazel, aşk konusunu işleyen gazellerdir. Aşkın verdiği acı ya da mutluluk anlatılır. Bu gazelin temsilcisi Fuzuli’dir.

Rindâne gazel; içkiyi, içki zevkini, hayata karşı kayıtsızlığıı, yaşamaktan zevk almayı anlatan gazellerdir. Rindane gazelin en başarılı şairi Baki’dir.

Şuhâne gazel, kadını ve aşkı konu alan, zarif ve çapkın bir anlatımla söylenmiş gazellerdir. Nedim, şuhane gazelleriyle tanınır. Bu tür gazellere Nedimane tarz gazel de denir.

Hâkimane (hikemî) gazel, didaktik konuları işler. Ahlaki öğütler veren, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellerdir. Bu tarzda Nâbî ünlüdür, Nâbîyane gazel de denir.

Sofiyâne gazel, din ve tasavvuf konularını işleyen gazellerdir.

GAZEL

Günümüz Diline Aktarısı

Mende Mecnûn’dan füzûn âşıklık isti’dâdı var
Âşık-ı sâdık menem Mecnûn’un ancak adı var

Bende Mecnun’dan daha çok âşıklık yeteneği vardır. Sevgide, sadakat gösteren âşık benim. Mecnun’un ancak adı var.

N’ola kan tökmekde mâhir olsa çeşmüm merdümi 

Nutfe-i Kâbildür ü gamzen kimi üstâdı var

Gözbebeğimin kan dökmekte usta olduğuna şaşılmaz. O kabiliyetli bir tohumdur ve gamzen gibi bir üstadı vardır.

Kıl tefâhur kim senün hem var men tek âşıkun

Leyli’nün Mecnûn’ı Şîrîn’’ün eger Ferhâd’ı var

Eğer Leylâ’nın Mecnun’u Şirin’in Ferhad’ı varsa, senin de benim gibi âşığın olduğu için övünmelisin.

Ehl-i temkînem meni benzetme ey gül bülbüle
Derde yoh sabrı anun her lahza min feryâdı var

Ey gül! Ben temkinli, sabırlı bir insanım, beni bülbüle benzetme. Onun benim gibi derde sabrı yok, her lâhza bin feryadı vardır.

Eyle bed-hâlem ki ahvâlüm görende şâd olur
Her kimün kim devr cevrinden dil-i nâ-şâdı var

Halim öyle kötü ki, devrin zulmünden dolayı kimin gönlü mahzun olsa, benim halimi görünce neşelenir (kendi haline şükrederek sevinir).

Gezme ey gönlüm kuşu gâfil fezâ-yı ışkda
Kim bu sahrânun güzer-gehlerde çok sayyâdı var

Ey gönlümün kuşu! Aşk gögünde gafil uçarak gezme. Çünkü bu sahranın (aşk sahrası) yollarında çok avcısı vardır.

Ey Fuzûlî ışk men’in kılma nâsihden kabûl
Akl tedbîridür ol sanma ki bir bünyâdı var

Ey Fuzulî! Nasihatçının aşkı engellemesini kabul etme. Onun nasihatı aklın tedbiridir, bir temeli var sanma.

 Kaside

• Belli bir amaç için yazılmış şiirlerdir. Özellikle din ve devlet büyüklerini övmek için yazılır.
• Arap edebiyatında doğmuş, oradan İran edebiyatına oradan da Türk edebiyatına geçmiştir.
• Beyit sayısı 33-99 arasında değişir. 
• Gazeldeki gibi aa/ba/ca/da… şeklinde kafiyelenir.
• İlk beytine matla, son beytine makta, en güzel beytine şah beyit ya da beytü’l kasid, şairin mahlasının geçtiği beyte taç beyit denir. 
• Beyitlerinde iç kafiye bulunan kasidelere musammat kaside adı verilir.
• Edebiyatımızda kasideleriyle tanınmış en önemli şair Nef’i’dir.
• Kasideler, nesib- teşbib bölümünde işlenen temaya ya da kasidede kullanılan rediflere göre adlandırılır.

Kasidenin Bölümleri:

Nesib – Teşbib:  Kasidenin giriş bölümüdür. Genellikle 15-20 beyitten oluşur. Bu bölümde asıl konuyla ilgisi olmayan kış, yaz, aşk, bahar, bayram gibi konulardan söz edilir. Aşkla ilgili duydular anlatılırsa nesib; diğer konular (bahar, tabiat, bayram vb. ) işlenmişse teşbib adını alır. 

Girizgâh: Nesib bölümünden methiyeye geçerken söylenen beyitlerdir. Şair bu bölümde asıl konuya geçeceğini haber verir.  Bir veya iki beyitten oluşur.

Methiye: Kasidenin sunulduğu kişinin övüldüğü ve asıl konunun işlendiği bölümdür. 

Tegazzül: Şair bu bölümde aşk ve eğlence duygularını dile getirir, gazel söyler. Nesib ile methiye arasında ya da methiye ile fahriye arasında yer alır. Her kasidede bulunmaz.

Fahriye: Şairin kendisini ve sanatını övdüğü bölümdür. Beyit sayısı değişkendir. Şair kendisini överken şiir yeteneğini de gösterir.

Dua: Kasidenin son bölümüdür. Birkaç beyitten oluşur. Kasidenin sunulduğu kişiye dua edilen bölümdür. Aynı zamanda Allah’a şükredilir, Allah’ın övülen kişiye uzun ömür vermesi dilenir.

KONULARINA GÖRE KASİDELER:

Medhiye bölümüne göre kasideler: 

Tevhit, Allah’ın yüceliğini ve birliğini konu alan kasideler

Münacat, Allah’a yakarışta bulunan kasideler

Naat, Hz. Muhammet ve onun dört halifesini öven kasideler

Mersiye, ölüm konusunu işleyen kasideler

Hicviye, birini yermek için yazılan kasideler

Nesib-teşbib bölümünde tasvir edilen konuya göre kasideler:

Bahariye, baharı anlatan kasideler

Şitaiye, kış mevsimini anlatan kasideler

Hazaniye, sonbaharı anlatan kasideler

Temmuziye, yaz mevsimini anlatan kasideler

Sûriye, düğünleri anlatan kasideler

Nevruziye, nevruzu anlatan kasideler

Rahşiye, atların anlatıldığı ve övüldüğü kasideler

Dariye, devlet büyüklerinin yaptırdıkları köşkleri anlatan kasideler 

Cülûsiye, padişahın tahta çıkışını anlatan kasideler

Bayramiye, bayramları anlatan kasideler 

Mesnevi

• İran edebiyatında ortaya çıkmıştır. “ikili, ikişer ikişer” anlamına gelir.
• Her beyti kendi arasında kafiyelidir. Kafiye düzeni aa/bb/cc/dd… biçimindedir.
• Konu bütünlüğü vardır.
• Konularına göre, dini-tasavvufi mesneviler, ahlaki ve didaktik mesneviler, sosyal konulu mesneviler, savaş konulu mesneviler, aşk ve macera mesnevileri olarak ayrılır.
• Günümüz hikâye ve romanının divan edebiyatındaki karşılığıdır.
• Mesnevilerde olaylar abartılarak anlatılır. Gerçek dışı, masalsı varlıklar da kullanılır. 
• Başkahramanlar şehzadeler ve padişah kızlarıdır.
• Olayların geçtiği zaman belli değildir.
• Mekânlar değişkendir. Genellikle saraylar, şehirler ya da hayali mekânlardır. 
• Düş görme, resimde görüp âşık olma, mektuplaşma, kılık değiştirme, çocuğu olmayan padişah gibi motifler kullanılmıştır.
• Aruzun kısa kalıplarıyla yazılır.
• Aynı şairin yazdığı beş mesneviden oluşan eserler bütününe “hamse” denir. İlk hamse sahibi Ali Şir Nevai’dir. Nevizade Atayi, Taşlıcalı Yahya da hamse sahibi şairlerdendir.
• Anadolu sahası ilk hamse sahibi şair, Hamdullah Hamdi’dir.
• Edebiyatımızdaki ilk mesnevi Kutadgu Bilig adlı eserdir.

 Mesnevinin Bölümleri:

Dibâce: Mesnevinin ön sözüdür. Manzum veya mensur olabilir.

Tevhid: Allah'ın birliği ve bütünlüğü anlatılır.

Münacaat: Allah'a yalvarış ve yakarışlarda bulunulur.

Naat: Hz. Muhammed övülür.

Miraciye: Miraç olayı anlatılır.

Medh-i Çehar-yâr-i Güzîn: Genellikle dört halife övülür. Dört halife dışında devrin büyükleri de övülebilir.

Medhiye: Yapıtın sunulacağı kişiye övgüler bulunur.

Sebeb-i Telif: Mesnevinin yazılış nedeni belirtilir.

Âğâz-ı Dâstan: Mesnevinin asıl konusunun bulunduğu bölümdür.

Hatime: Mesnevinin bittiğini belirten bölümdür. 

Kıt’a

• Beyit sayısı 2-12 arasındadır.
• Genellikle iki beyitir.İki beyitten fazla olanlara kıta-i kebire (büyük kıta) denmiştir.
• Genellikle mahlas kullanılmaz.
• Kafiye düzeni aa/cb şeklindedir. ab/ab şeklinde olanlar da vardır.
• Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
• Mısraların arasında anlam bütünlüğü bulunur.
• Felsefi, tasavvuf, yergi, övgü, hayat görüşü, hikmet, nükte, bir olayın tarihi gibi konular işlenir. 
• Kıta nazım biçimiyle muamma, tarih, lügaz ve hicviye yazılır.

Müstezat

• Bir uzun bir kısa dize ile kurulu beyitlerle yazılan nazım biçimidir. Bir gazelin her dizesine bir kısa dize eklenerek oluşturulur.
• Kısa dizelere ziyade denir.
• Uzun ve kısa dizeler arasında anlam bütünlüğü vardır, ziyadeler okunmasa da anlam bütünlüğü bozulmamalıdır.
• Aruzun tek bir kalıbıyla yazılır.

Dörtlüklerle kurulan nazım biçimleri:

 Murabba

• Kelime anlamı “ dörtlü-dört köşeli” anlamındadır.
• Dörder dizelik bentlerden oluşur, bent sayısı 3-7 arasındadır. 
• Uyak düzeni  aaaa/bbba/ccca… şeklindedir.
• Din, ahlak, öğreticilik, aşk, övgü, yergi, ölüm konuları işlenir.
• Dili ağırdır.
• Son dizeleri sadece kafiye ile bağlıysa murabba-ı müzdeviç, son mısraları aynen tekrarlanırsa murabba-ı mütekerrir adını alır.

Rubai

• İran edebiyatından Türk ve Arap edebiyatlarına geçmiştir.
• Dört dizelik tek bentten oluşan bir nazım biçimidir.
• Kendine özgü kalıpları vardır, her bir dizesi farklı bir kalıpla yazılabilir.  24 özel kalıpla yazılır.
• Az sözle derin anlamlar ifade eder.
• Hayat felsefesi, dünya görüşü, tasavvuf, aşk, ölüm gibi konular işlenir.
• Uyak düzeni aaxa biçimindedir.
• İlk iki dize hazırlık niteliğinde olup, asıl söylenmek istenen son iki dizededir..
• Genellikle mahlas kullanılmaz.
• Fars edebiyatında Ömer Hayyam- Mevlana, Divan edebiyatında 17.yüzyılda Haleti, 20.yüzyıl Türk edebiyatında Yahya Kemal ve Arif Nihat Asya’dır.

a a x a rubâî kafiyesi

Esrarını dil zaman zamân söyler imiş 

Hengâme-i gamda dâstân söyler imiş 

Aşk ehli olup da mihnet-i hicrâne 

Ben sabr iderin diyen yalan söyler imiş

Hâletî

Tuyuğ

• Divan şiirine Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir.
• Dört dizelik tek bentten oluşur.
• Konu, mısra sayısı, uyak örgüsü olarak rubaiye benzer. 
• Rubaiden farkı aruzun 11 heceye denk gelen “fâilâtün/ fâilâtün/ fâilün” kalıbıyla yazılmasıdır. Rubai ise 24 özel kalıpla yazılabilir.
• Halk edebiyatındaki mani'nin divan edebiyatına yansımış biçimidir.
• Manilerde olduğu gibi uyakları genellikle cinaslı olur.
• Genellikle mahlas kullanılmaz.
• Tuyuğ nazım şeklini ilk kullanan şair Kadı Burhaneddin’dir.

Şarkı

• Türklerin divan şiirine kazandırdığı bir nazım şeklidir. 
• Bestelenmek için yazılır.
• Yalın bir dili vardır.
• Aşk, sevgili, güzellik, ayrılık, içki, eğlence konularını işler.
• Dörder dizelik bentlerden oluşur, bent sayısı 3-5 arasındadır. 
• Uyak düzeni  aAaA/bbbA/cccA… şeklindedir.
• Bazı şarkılarda ilk bendin ikinci ve dördüncü dizesi diğer bentlerin son dizesi olarak tekrarlanır. Buna nakarat denir.
• Şarkıların miyan/meyan adı verilen bentlerin üçüncü dizesi, anlam bakımından güçlü ve dokunaklı olur.
• En ünlü şairi 18.yüzyıl şairi Nedim’dir.
• Naili, Enderunlu Vasıf, Enderunlu Fazıl, Yahya Kemal başarılı şarkılar yazmıştır.

Terbi

“Dörtleme” demektir.

Bir gazelin beyitleri üstüne başka bir şair tarafından, aynı ölçü ve uyakta ikişer dize eklenerek oluşturulur.

Bentlerle Kurulan Nazım Şekilleri

Terkib-i Bent 

• Her birinde 5-10 arası beyit bulanan 5 ile 10 kadar bentten oluşur. Her bendi gazele benzer uyak şeması vardır.
• Bentlere terkibhane, bentleri birbirine bağlayan beyte vasıta ya da bendiye denir.
• Kafiye düzeni, aa/xa/xa…..bb  / cc/xc/xc/…dd…
• Vasıta beyti her bendin sonunda değişir. Şairin mahlası son terkibhanede söylenir.
• Talihten ve hayattan şikayet, felsefi konular  ve toplumsal yergiler işlenir.
• En önemli şairleri, Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa’dır.

NOT: Mersiyeler de genellikle terkibi bent nazım şekliyle yazılır.(Baki, Kanuni Mersiyesi)

Terci-i Bent 

• Terkib-i bendden farkı vasıta beytinin her bendin sonunda aynen tekrarlanmasıdır.
• Genellikle Allah’ın kudreti, evrenin sonsuzluğu, insanın acziyeti, doğanın ve yaşamın karşıtlıklarının konu olarak seçilmesi de terkibi bentten ayırır.
• En önemli şairleri, Enderunlu Fazıl, Ziya Paşa, Şeyh Galip’tir.

Üç Dizelik Bentler 

Müselles: Her bent üç mısradan oluşur.

Beş Dizelik Bentler  

Muhammes: Aynı ölçüde beş dizelik bentlerden oluşur.  Konu sınırlaması bulunmaz.

Tahmis: Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu, ölçü ve uyakta üç dize eklenerek oluşur. 

Taştir: Bir gazelin beyitlerinin arasına başka bir şair tarafından aynı konu, ölçü ve uyakta üç dize eklenerek oluşur. 

Tardiye: Muhammesin sadece “mef’ulü/ mefailün/faulün” kalıbıyla yazılır.

Altı Dizelik Bentler 

Müseddes: Aynı ölçüde altışar dizelik bentlerden oluşur. 

Tesdis: Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu, ölçü ve uyakta dört dize eklenerek oluşur.

Yedi Dizelik Bentler 

Müsebba: Aynı ölçüde yedi dizelik bentlerden oluşur. 

Tesbi: Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu, ölçü ve uyakta beş dize eklenerek oluşur.