İSLAMİ DÖNEMDE İLK DİL VE EDEBİYAT ÜRÜNLERİ

GEÇİŞ DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ:

•İslamiyet öncesi dönemdeki kültür ile İslamiyet sonrası kültür iç içe yaşamıştır.

•İslami devir Türk edebiyatının ilk eserlerinde doğruluk, sabır, cömertlik gibi güzel davranışlar ana tema olarak işlenmiştir.

•Bu dönemdeki eserlerde İslam dininin kurallarını topluma öğretme, halkı bilgilendirme ve eğitme amaçlanmıştır.

•Arap ve Fars edebiyatından alınan yeni nazım biçimleri kullanılmıştır.

•Bu dönemde yazılan eserlerde hece ölçüsüyle birlikte aruz ölçüsü de kullanılmıştır.

•Eserlerin dili İslamiyet öncesi doğal dilden yavaş yavaş uzaklaşarak eserlerde Arapça ve Farsça kelimeler kullanılmaya başlanmıştır.

•11.yüzyılda yazılan eserlerde, Uygur harflerinin yanında Arap harfleri de kullanılmaya başlanmıştır.

KUTADGU BİLİG

• 11.yy’da (1069-1070) Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.
• Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
• Kutadgu Bilig "saadet veren bilgi, ilim" anlamına gelir.
• Didaktik bir eserdir.
• Mesnevi şeklinde aruz vezniyle 6645 beyit olarak yazılmıştır.
• Eserde 173 tane de dörtlük vardır.
• Eserde, toplum hayatındaki bozuklukları düzeltecek, insanı mutlu edecek yollar bulmak; bu yolları, devrin hükümdarına öğütler halinde göstermektir.
• Ahlak, dinin önemi, devlet idaresi gibi konulara da değinilmiştir.
• İnsanlara, dünya ve ahret mutluluğunun yolunu göstermek amacıyla yazılmıştır.
• Eserde dört sembolik şahsiyet yer alır:

Hükümdar(kanun-adalet):Kün Togdı

Vezir(Saadet): Ay-Toldı

Vezirin oğlu (Akıl): Ögdülmiş

Hayatın sonu(akıbet): Odgurmış

  Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır.

Kutadgu Bilig’de savunulan düşünceler:

  Her insan diline hâkim olmalıdır.

  İnsan, kendisine bir şey sorulunca konuşmalıdır.

  Söz ruhun nasibidir.

  İnsan konuşmaktan çok dinlemeyi öğrenmelidir.

  Söz yerinde kullanılırsa faydalı olur.

  Dil her zaman doğruyu söylemelidir.

  Söz bilgiliden ve büyüklerden dinlenmelidir.

Yusuf Has Hacip’in edebi ve fikri yönü:

• Eserini didaktik tarzda yazmıştır
• Türk edebiyatında ilk siyasetnameyi yazmıştır
• Aruz ölçüsünü kullanmıştır
• Eserini sembolik olarak yazmıştır
• İslami dönemin ilk edebi ürününü yazmıştır
• Türk edebiyatındaki ilk mesneviyi yazmıştır

DIVAN-I LÜGATİ’T TÜRK

• 11.yy’da (1072-1074) Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. “Türk Dili Divanı” anlamına gelmektedir.
• Ebul Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
• Türkçenin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabıdır.
• 7500 Türkçe kelimenin Arapça karşılığı verilmiştir.
• Türk dilini Araplara öğretmek amacıyla yazılmıştır. Bu nedenle Arapça olarak kaleme alınmıştır.
• Yazar Türkçe kelimelerin karşılıklarını halk dilinden derlediği örneklerle delillendirmiştir.
• Türk boyları ve coğrafyası ile Türklerin örf ve gelenekleri üzerine önemli bilgiler vardır.
• Eserin sonunda devrin Türk dünyasını gösteren bir haritaya da yer vermiştir.
• Hakaniye lehçesi kullanılmıştır.

NOT: Bu eserle birlikte sözlük yazma geleneği başlamıştır.

ATABET’ÜL HAKAYIK

• 12.yyde ‘’Edip Ahmet Yükneki’’ tarafından kaleme alınmıştır.
• Yazar bu kitabı mutlu ve erdemli bir insan olmak için gerekli olan özellikleri anlatmak amacıyla yazmıştır.
• Eser Sipehsalar Mehmet Bey adlı birine sunulmuştur.
• Atabet’ül Hakayık "hakikatlerin eşeği’’ anlamına gelir.
• Aruz vezniyle mesnevi tarzında yazılmıştır.
• Didaktik bir eserdir.
• Cömertlik, doğruluk, ilim gibi konular işlenmiştir.
• Eser, 46 beyit ve 101 dörtlükten meydana gelmiştir.
• Dörtlükler manilerdeki gibi aaxa şeklinde kafiyelenmiştir.
• Eserin dili biraz ağırdır. Arapça ve Farsça kelimelere rastlanır.
• Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır.

Atabetü’l Hakayık’ta savunulan düşünceler:

• Saadet yolu bilgi ile bulunur.
• Kemik için ilik ne ise insan için de bilgi odur.
• Bir bilgili, bin bilgisize denktir.
• Bilgiyi Çin’de bile olsa arayınız.
• Cahillik, yıkanmayla temizlenemeyen kirdir.
• Bilgili adam işini bilerek yapar

Edip Ahmet Yükneki’nin edebi ve fikri yönü:

• İslami dönemin ikinci eserini yazmıştır
• Eserini didaktik tarzda yazmıştır
• Eserinde hem dörtlük hem de beyit kullanmıştır
• Eseri dil bilim açısından önemlidir

DİVAN-I HİKMET

• 12.yy’da Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
• Hikmet: Ahmet Yesevi’nin şiirlerine verdiği isimdir.
• Eserin dili sadedir.
• Eserin yazılma gayesi, halka İslamiyet’i hikmetli bir şekilde öğretmektir.
• Dörtlüklerle ve hece vezniyle yazılmıştır.
• Hakaniye lehçesi kullanılmıştır.
• "Hikmet" adı verilen dörtlükler dini-tasavvufi halk edebiyatının ilk örneği kabul edilir.
• Anadolu’da ortaya çıkan ilahinin ilk örnekleridir.

NOT: Ahmet Yesevi, İslamiyet’in esaslarını, şeriatın ahkâmını, İslam’ı yeni kabul etmiş veya henüz kabul etmemiş Türklere öğretmek, tasavvufun inceliklerini ve tarikatın adabını telkin etmek için kaleme almış ve eserine “Hikmet” adını vermiştir.

Ahmet Yesevi’nin edebi ve fikri yönü:

• Hikmet tarzı şiir geleneğini başlatmıştır.
• Eserini didaktik tarzda kaleme almıştır
• Dini-Tasavvufi halk şiiri onunla başlar
• İlk mutasavvıf olarak “Yesevi” tarikatını kurmuştur.