FİİL(EYLEM)

İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere “fiil”, bunları kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere ise “çekimli fiil” denir.

“gel, git, koş, bekle, yürü…” eylemlerine kip ve kişi eklediğimizde çekimli fiil elde ederiz.

 “gel-e-lim, koş-tu-lar, yürü-se-niz” bunlar çekimli eylemlerdir.

ANLAMLARINA GÖRE FİİLLER

1. KILIŞ FİİLLERİ: Nesne alabilen fiillerdir.( geçişli fiiller)

“Anla-, oku-, beğen-, çağır- …”

2. DURUM FİİLLERİ: Varlığın içinde bulunduğu durumu bildirir. Nesne almaz.(geçişsiz fiiller)

“güı- otur- uyu- sus-…”

3. OLUŞ FİİLLERİ: Varlığın bilinci dışında kendiliğinden oluşan eylemlerdir. Belirli bir süreç içinde değişme anlamı vardır.

“uza-, eski-, kızar-, yeşer-…”

FİİLDE KİP

Fiiller, kişi ve kişi ekleriyle çekimlenebilen sözcüklerdir. Fiil çekimi, basit ve birleşik zaman(çekim) olarak ikiye ayrılır. Haber ve dilek kipleri basit çekimdir. (Tek kip eki alan fiil basit çekimlidir.)

1. HABER KİPLERİ

Zaman anlamı bildiren kiplerdir.

a) Görülen (-di’li) geçmiş zaman: Fiillere “–DI” eki getirilerek yapılır. Anlatan kişi olayı ya kendisi yaşamıştır tanık ya da olaya tanık olmuştur.

Bize geleceğini söyledi.

Herkes evine gitti.

Her akşam burada yürüdük.

b) Duyulan (-miş’li) geçmiş zaman: Fiillere “-mIş” eki getirilerek yapılır. Bu fiiller daha çok “başkasından duyulma” anlamı, bazen de “sonradan farkına varma” anlamı taşır.

Sınavı bitirmiş. (başkasından duyma)

Meyve soyarken elimi kesmişim. (sonradan farkında olma)

c) Şimdiki zaman: Fiillere –“yor” eki getirilerek yapılır. Eylem ve anlatma aynı anda gerçekleşir.

“-makta, -mekte, -mede, -mada” ekleri de fiile şimdiki zaman anlamı katar.

Ders çalışıyorum.

Kitap okumaktayım.

Ölüm indirmede gök, ölü püskürmede yer.

d) Gelecek zaman: Fiillere “-acak, -ecek” getirilerek yapılır.

Yarın sınıfla pikniğe gideceğiz.

e) Geniş zaman: Fiiller “-ar, -er, -r” getirilerek yapılır.

Geniş zaman olumsuzu birinci şahıslar dışında (ben, biz) “-maz, -mez” olur.

Her erken kalkarım/kalkmam.

Her sabah yürüyüşe çıkar/çıkmaz.

2. DİLEK KİPİ

Zaman anlamı bildirmez.

a) Şart kipi: Fiillere “-sa, -se” getirilerek yapılır.

Sözümü dinlese bunların hiçbirini yaşamaz.

b) İsek kipi: Fiillere “-a, -e” getirilerek yapılır.

Ne olur ben de sizinle geleyim.

Gideyim

Gidesin

Gide

Gidelim

Gidesiniz

Gideler(gitsinler)

c) Gereklilik kipi: (-malı, -meli)

İşin yapılması gerektiği ve tahmin anlamları bildirir.

Ses çıkmadığına göre ders başlamış olmalı.(tahmin)

Okullar açılınca daha erken uyumalısın.(gereklilik)

d) Emir kipi

Ben           -

Sen           gel

O              gelsin

Biz            -

Siz            gelin/geliniz

Onlar         gelsinler

Not: Fiil çekimiyle ilgili sorularda "basit çekimli/zamanlı fiil" ile ifadesi fiilde tek kip ekinin(haber veya dilek kiplerinden birinin) varlığı demektir.

Not: "Hangi fiilde zaman ifadesi vardır?" sorusunda fiilin haber kiplerinden biriyle çekimlenmiş olması gerekir.

FİİLDE KİŞİ

Fiilin kişi eklerini alarak kim tarafından yapıldığını gösterir.

Gel-ir-im (ben)

Gel-ir-sin (sen)

Gel-ir (O)

Gel-ir-iz (Biz)

Gel-ir-siniz (Siz)

Gel –ir-ler(Onlar)

EK FİİL(EK EYLEM) (İ-)

İki görevi vardır:

1. İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklem olmasını sağlar.

Dikkat edilmesi gereken önemli nokta, yüklemin sadece fiilden olmayacağıdır. Fiil dışındaki sözcükler de kip ve şahıs ekini alarak yüklem olur ve yargı bildirir. İşte isim soylu sözcüklerin yüklem olmasını sağlayan, ek fiildir. Ek fiil “i-“ fiilidir.

“Arkadaşım dün çok hastaydı.” Bu cümlede de gördüğümüz gibi yüklem olan sözcük isim “hasta” dır. Bu sözcük ek fiilin hikâye ekini (-idi) alarak yüklem olmuştur.

Ek fiilin dört kipi vardır:

a) Ekfiilin hikâyesi(ek fiilin görülen geçmiş zamanı): İsim soylu sözcüklere “-idi” eki getirilerek yapılır.

Kardeşim lisede öğretmendi.(öğretmen idi) Bu cümlede de “öğretmen” sözcüğü “idi” sayesinde yüklem olmuştur.

Öğretmen – di- m (ben)

Öğretmen-di-n (sen)

Öğretmen-di(O)

Öğretmen-di-k(biz)

Öğretmen-di-niz(siz)

Öğretmen-di-ler (onlar)

b) Ek fiilin rivayeti(Ek fiilin duyulan geçmiş zamanı): İsim soylu sözcüklere “-imiş” eki getirilerek yapılır.

Geçen gün buradaki konser güzel-miş.

Öğrenci-y-miş- im

Öğrenci-y-miş- sin

Öğrenci-y-miş

Öğrenci-y-miş-iz

Öğrenci-y-miş- siniz

Öğrenci-y-miş- ler

 c) Ekfiilin şartı: İsim soylu sözcüklere “-ise” eki getirilerek yapılır.

Ek fiilin şartı, eklendiği sözcüğü genellikle yüklem yapmaz; cümleye şart anlamı katar.

Gelen bizim öğrenciyse onunla biraz konuşalım.

d) Ek fiilin geniş zamanı: Bu çekimde kip eki kullanılmaz. Sadece üçüncü şahıslarda “-dır” vardır. Üçüncü tekil şahıstaki “-dır” genellikle düşer.

Öğretmen-im

Öğretmen-sin

Öğretmen(dir)

Öğretmen-iz

Öğretmen-siniz

Öğretmen –dir-ler

NOT: Ek fiil olumsuzu “değil” ile yapılır.

Öğretmenim X öğretmen değilim

Doktoruz X doktor değiliz.


2. Ek fiilin ikinci görevi:

Haber veya dilek kipleriyle (basit çekimli fiillere) çekimlenmiş fiillere ek fiilin hikâye, rivayet ve şart kiplerinden biri getirilerek birleşik çekimli/zamanlı fiil meydana getirilir.

Not: Bir fiil iki kip eki almaz. Bir fiilde iki kip eki görülüyorsa bunlardan ikincisi ek fiildir. Bir fiilde iki kip eki varsa bu, birleşik çekimli/zamanlıdır.

Üç Birleşik çekim vardır:

a) Hikâye Birleşik Çekim/Zaman: Basit çekimli fiile “-idi” getirilerek yapılır.

Oku-     malı  -  y  -  dı  -  m (Gereklilik kipinin hikâyesi I. Tek. Kişi)

F.      Gereklilik       Hikâye

           Kipi               eki

b. Rivayet Birleşik Çekim/Zaman: Basit çekimli fiile “-imiş” getirilerek yapılır.

Yaz – acak- mış- ım(gelecek zamanın rivayeti)

Gör-e-y-miş (istek kipinin rivayeti)

Yürü-yor-lar- mış(Şimdiki zamanın rivayeti)

c. Şart Birleşik Çekim/Zaman: Basit çekimli fiile “-ise” getirilerek yapılır.

 Yaş-mış-sa-m(yaz-mış ise-m) (duyulan geçmiş zamanın şartı)

Gel-ir -se           (geniş zamanın şart)

FİİLDE KİP-ZAMAN-ANLAM KAYMASI

Bir kip veya zamanın bir başka kip veya zaman anlamında kullanılmasıyla oluşur.

Nasrettin Hoca bir gün pazara gider. (gitmiş) (miş’li geçmiş yerine geniş zaman)

Şimdi eve gider, kitabı alır, gelirsin.(git, al, gel)(emir kipi yerine)

Burada Cuma günleri Pazar kuruluyor.(kurulur)

Dilekçeyi sonra yazarsın. (yazacaksın)

Eser Göktürklerden kalma olacak.(olmalı)

FİİLLERDE YAPI

1.Basit Fiiller: Yapım eki almayan fiillerdir.
gel- ,yaz-, oku...
okuyorum, geleceğim, yazdım...

NOT: Türkçede hem isim hem fiil alan kökler vardır. Bunlara sesteş kök veya kökteş kök denir.

Sesteş Kök: Aralarında anlam ilgisi olmayan köktür.
yaz, yaz-
kır, -kır-

Kökteş Kök: Aralarında anlam ilgisi bulanan köktür.
boya, boya-
ekşi,ekşi-
eski, eski-

2. Türemiş Fiil: Yapım eki alan fiildir. İsim veya fiil köklerine yapım eki eklenerek yapılır.
güzel+leş-
az+al-
yaş+a-

Bunlar isim kökünden türemiş fiillerdir.

sev-in-
gör-üş-
koş-tur-
bak-ış-
Bunlar ise fiilden kökünden türemiş fiillerdir.

3. Birleşik Fiiller
Oluşumlarına göre farklılk gösterir.
a. Yardımcı fiille oluşan birleşik fiil
İsim soylu bir sözcükle "et-, ol-, kıl-, buyur-"gibi yardımcı fiiller birleşerek yapılır.

Bu fiillerin oluşumu sırasında ses olayı görülürse bunlar bitişik yazılır.
kaybol-
hisset-
hallol-

NOT: "et-, ol-"yardımcı fiilleri asıl fiil olarak kullanılabilir. Kendi anlamında mı yoksa yardımcı fiil mi olduğunu anlmak için kendinden önceki isim soylu sözcükle kayanşıp kaynaşmadığına bakılır. Kaynaşmamışsa asıl fiildir.
Bu fiillerin asıl fiil olup olmadığını anlamanın diğer yolu ise bu fiiller yerine aynı anlmı veren başka bir kullanmaktır. Yerine aynı anlamı veren başka fiil kullanılırsa bu fiil, asıl fiildir.

"Bu yıl üzümler erken oldu." (olgunlaştı) ol-burada asıl fiildir.

b. Kurallı Birleşik Fiiller
İki fiilin birleşmesiyle oluşur. Bunların tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir.

1. Yeterlik Fiili: fiil+ebil-
Bu soruları ben de çözebilirim.

Not: Yeterlik fiilinin olumsuzunda "bil" fiili düşer yerine "-ma, -me" getirilir.
"çöz-ebil-" bu fiilde "bil" ile "ma, -me" yer değiştiğinde oluşan şekil şöyle olur:
çöz-eme-

2. Tezlik Fiili: fiil + iver-
çözüver-
geliver-

3. Yaklaşma Fiili: fiil + eyaz-
düşeyaz-
çözeyaz-

4. Sürerlik fiili: fiil + egel-, ekal-, edur-
gidedur-
süregel-
bakakal-

Genellikle isim soylu bir söz­cükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşan ve çoğu mecaz olan söz grubudur. Bu özellikleriyle deyim sayılır.

• hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek…
• hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek…

Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:

• süt dökmüş kediye dönmek
• etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.

FİİLDE ÇATI
Fiilin özne ve nesne ilişkisine göre aldığı şekildir.

Not: İsim cümlelerinde çatı aranmaz.

1. Öznesine Göre Fiil Çatısı
a) Etken fiil: Fiilde bildirilen işi yapan bellidir. 
Çocuk, olanlara bir anlam verememişti.
Olanları hep birlikte seyrediyorduk. (Biz- Gizli Özne)

Not: Gizli özne de bir gerçek öznedir.

b. Edilgen Fiil: "-l,-n" ekiyle türetilir. Başkası tarafından yapılma anlamı vardır. Gerçek özne bulunmaz. Edilgen fiilin yüklem olduğu cümlede nesne, "sözde özne"görevini üstlenir.

Sözde Özne: Geçişli fiildeki nesnedir. Geçişli fiil edilgen yapıldığında nesne, sözde özne olarak karşımıza çıkar. İşi yamaz, başkasının yaptığından etkilenir.
NOT: Edilgen çatılı fiillerde işi yapan cümle içinde geçse de fiil yine edilgendir.

"Hırsız, polis tarafından yakalndı." (hırsız, sözde özne) (polis tarafından, örtülü özne)
"Bu karar öğretmenlerce alındı." (bu karar, sözde özne) (öğretmenlerce, örtülü özne)

NOT: Geçişsiz fiillerin edilgen olması durumunda bu fiiller özne almaz.
"Geçen hafta Paris'e uçuldu."
"İnşaata izinsiz girilmez."

c) Dönüşlü Fiil: Gerçek öznesi vardır. Özne işi yapar, yaptığı işten kendisi etkilenir. Bu fiiller de edilgen fiiller gibi "-l, -n" ekleriyle yapılır. Dönüşlü fiilde gerçek özne olması ve işi kendi kendine yapma anlamı bildirmesi bakımından edilgen fiilden ayrılır.
 "Sanırım bana çok al-ınmış." dönüşlü- gerçek özne -O-
"Çocuğun ihtiyaçları al-ınmış." edilgen- Sözde özne - çocuğun ihtiyaçları-

"İşi alındığımı duyunda çok sevindim." bu cümlede "alındığımı" fiilimsisi edilgen. Çünkü işe alan başkası. Ancak "sev-in-dim" fiili dönüşlüdür. Çünkü sevinme işini yapan bellidir ve gerçek öznedir.Dolayısıyla dönüşlü fiildir.

Dalgalandım da duruldum.
Koştum ardından yoruldum.

d)İşteş Fiil: 

Fiiller getirilen “–ş, -leş, -laş” ekleriyle yapılır. “ş” ile biten bazı fiiller de işteşlik gösterir. Bu tür fiillerin gerçekleşmesi için en az iki özne gereklidir. İşteş fiillerde eylem ya karşılıklı ya da birlikte yapılmalı.

Tartış- (karşılıklı)

Tanış- (karşılıklı)

Kaçış- (birlikte)

Uçuş- (birlikte)

NOT: "-ş, -leş" ekini alan her fiil işteş değildir.
Hastamız nihayet iyileşmişti.
Doğa her geçen gün güzelleşiyor.

2.NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI

a) Geçişli Fiil: Nesne alan fiildir.

Fiil nesne alabildiği halde cümlede nesne kullanılmayabilir. Bu durumda da fiil geçişlidir. Önemli olan cümlede nesne kullanılması değil, fiilin nesne almasıdır.

 “Eşyalarını akşamdan hazırlamıştı.” (neyi?)

  Nesne

 “Her gün mutlaka ararım.” cümlesinde nesne olmadığı halde fiil geçişlidir.

 NOT: Bazı geçişsiz eylemlerin geçişli kullanımları da vardır. Bu durumda cümledeki anlamına bakmak gerekir.

“Fırtına üç gün sürdü.” Geçişsiz

“Tepsiyi fırına sürdü.” Geçişli

b) Geçişsiz Fiil: Nesne almayan fiildir.

“Küçük çocuğun anlattıklarına herkes güldü.”

“Yatağa yatar yatmaz uyudu.”

“Son günlerde biraz durgunlaşmıştı.”

 
c) Ettirgen Fiil: Geçişli fiile “-r, -t, dır” eklerinden biri gelerek fiilin geçişlilik derecesi artırılır. İşi başkasına yaptırma anlamı vardır.

 “Davetliler için yemekler hazırladı.” “hazırla-“ geçişli fiildir. Bu fiile ‘-t’ eki getirildiğinde fiil tekrar geçişli olacak, bu da ettirgen fiili oluşturur.

“Davetliler için yemekler hazırlattı.” Ettirgen

Boya-/boya-t-, bağla-/bağla-t-, oku-/oku-t-…

d) Oldurgan Fiil: Geçişsiz fiile “-r, -t, -dır” eklerinden biri getirilerek fiil geçişli hale gelir.

 “Araba tam yolun ortasında durdu.” Geçişsiz

“Arabayı yolun ortasında dur-dur-du.” Oldurgan

“Yemek pişti.” Geçişsiz

“Yemeği piş-ir-di.” oldurgan

FİİLİMSİ(EYLEMSİ)

Fiilden türeyen, fiil anlamını koruyan;  cümlede isim, sıfat, zarf görevlerini üstlenen; cümlede olumlu ve olumsuz kullanılabilen sözcüktür.

Üçe ayrılır: İsim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil

1.İsim-fiil:  Fiillere “-ma, -me,- mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş” eklerinden biri getirilerek yapılır.

“Sana bakmak, aşka inanmaktır.”

“Suçlunun yalvarışlarını görmeliydin.”

“Kursa yeniden başlamayı düşünüyordu.”

Not:  İsim-fiil ekiyle türetilen bazı sözcükler, fiil anlamını yitirip kalıplaşarak bir varlık, kavram adı yapabilir. Bu durumda bunlar isim-fiil olarak alınmaz.

“Bu deneme sınavıyla öğrencileri denememeliyiz.” Bu cümledeki birinci “deneme” kelimesi isimleşmiş, fiil anlamını yitirmiş; ikinci “deneme” kelimesi fiil anlamını koruduğundan isim-fiildir.

“ekmek, kaymak, çakmak, sarma, dondurma, danışma…”

2.Sıfat-fiil:  Fiillere getirilen “-en, -esi, -mez-, ar, -dik, -ecek, miş” eklerinden biri ile yapılır. Cümlede sıfat tamlaması kurar, bunun yanında adlaşmış sıfat-fiil olarak da karşımıza çıkar.

Karşımıza bir tane tanıdık insan çıkmadı.

O öpülesi eller bugünlere gelmemizi sağladı.

Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç.

Ölmüş eşek, kurttan korkmaz.

Not: Zaman ekleriyle sıfat-fiil eklerini karıştırmamak gerekir. Zaman ekleri, şahıs eklerinden önce gelerek fiili yüklem yapar, sıfat-fiil ekleri ise genellikle fiilleri sıfat yapar ve devamında isim çekim eklerini alabilir.

“Okumuş insanlara daha kültürlüdür.” Burada “okumuş” sıfat fiil

“Aldığı bütün kitapları okumuş.”  Burada “okumuş” çekimli fiil

3.Zarf-fiil(Bağ-fiil, Ulaç-fiil): Fiil kök veya gövdelerine “-ip,-erek, -ince, -r…mez, -a/e, -madan, -meksizin, -dikçe, -esiye, -eli, -dığında, -ken, -casına” eklerinden biri getirilerek yapılır.

Sen gelince güller açar.

Ağlarım, hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.

Bu şekilde davranarak eline ne geçeceğini sanıyorsun?

Buralardan gideli tam otuz yıl olmuştu.

Eve gelir gelmez çalışmaya başladı.

Sen giderken kuşlar peşinden ağladı.

(Kenyalı Asiye maden dağında ince ip araklamadan gittiğinde oldukça )